De kennis van de geneeskrachtige werking van kruiden werd zeer zorgvuldig van generatie op generatie doorgegeven en bewaard. Zo werd de verdovende eigenschap van de slaapbol (Papaver somniferum) gedurende meer dan 4000 jaar doorgegeven, vooraleer men er in de 19e eeuw in slaagde om morfine, een zeer krachtige pijnstiller, als werkzame stof te extraheren uit de papaverplant. En hoewel morfine nu volledig synthetisch geproduceerd kan worden, gebruikt men nog steeds opium, gewonnen uit papaver, als grondstof voor de productie van morfine.
Hieronder geven we een overzicht van de verschillende toepassingen waarvoor kruiden ingezet kunnen worden.
Fytotherapie
Tot nu toe hadden we het steeds over ‘kruiden’, maar in het kader van dit artikel kunnen we beter gewoon spreken over planten. Niet alleen de ‘typische kruiden’ zoals lavendel, rozemarijn, tijm, venkel, dille… bezitten immers waardevolle stoffen. Ook in plantendelen van bomen en struiken treffen we vaak deze bestanddelen aan. Denk maar aan lindenbloesems, wilgentakken, bessen van Juniperus, berkensap, bloeiende toppen van de meidoorn en zoveel meer. In tegenstelling tot het eerdergenoemde voorbeeld van de productie van morfine, waarbij men 1 bestanddeel uit de plant gaat extraheren (fytochemie), sluit fytotherapie nauw aan bij het historische gebruik van planten als therapie bij allerlei kwalen. Fytotherapie richt zich op het gebruik van de gehele plant, waarbij alle inhoudsstoffen van een plant of plantendeel harmonieus samenwerken en een ander effect sorteren dan wanneer slechts één afzonderlijk plantendeel wordt toegediend.
Er bestaan heel wat planten die hun therapeutische werking te danken hebben aan de synergie van de verschillende inhoudsstoffen van die plant. De meest bekende vorm van fytotherapie zijn de planteninfuzen of in gewone mensentaal ‘thee’. Daarbij probeert men door middel van warm water zoveel mogelijk inhoudsstoffen uit een plant te halen. Denken we maar aan de rustgevende eigenschappen van kamillethee en aan het gebruik van lindethee bij verkoudheden, om er maar een paar te noemen.
Verfkruiden
Sommige kruiden zien er niet alleen kleurig uit, ze bezitten ook de speciale eigenschap om kleding, huid of gebruiksvoorwerpen te kleuren. Tot in de 19e eeuw waren er nauwelijks chemische verfstoffen beschikbaar en werd vrijwel alles met plantaardige verf gekleurd. Door de eeuwen heen waren de kleurtechnieken zeer verfijnd en de behaalde resultaten waren schitterend. Het nadeel was dat het resultaat niet altijd op voorhand te voorspellen was en onder meer bepaald werd door het gebruikte plantendeel en door het oogsttijdstip van de plant.
Chemische kleurstoffen daarentegen zijn steeds identiek qua samenstelling, zijn goedkoper te produceren, langer houdbaar en zijn vaak beter bestand tegen veelvuldig wassen met chemische waspoeders in wasmachines. Daarom worden verfkruiden momenteel enkel nog gebruikt door liefhebbers, vaak voor het kleuren van wol. Zo bekomt men een gele kleurstof uit onder andere uienschillen of guldenroede (Solidago virgaurea) en is de blauwe kleurstof indigo afkomstig van wede (Isatis tinctoria). Rode kleurstof kan gewonnen worden uit onder meer de karmozijnbes (Phytolacca decandra) en uit Amarant-soorten.
Cosmetische kruiden
Op veel hedendaagse cosmetische producten prijken de foto's en namen van planten. Ze worden dan aangeprezen omwille van bijzondere cosmetische effecten, zoals rimpel verminderend, antirooswerking, vochtinbrengend, huidverstevigend, enzomeer.
Ook in het verleden werden kruiden omwille van hun cosmetische eigenschappen gewaardeerd door onze voorouders en dan vooral door de dames. Zo wordt goudsbloem (Calendula officinalis) al eeuwenlang gewaardeerd om ontstekingen van huid, ogen en tandvlees te bestrijden en worden de pitten van de kweepeer (Cydonia oblanga) omwille van hun verzachtende werking van oudsher verwerkt in huidcrèmes.
Geurkruiden
Heel wat kruiden verspreiden aangename aroma's en hoogstwaarschijnlijk was de geur van die kruiden het eerste wat de aandacht trok van de mens. Voor zover we weten werden de eerste geurige tuinen meer dan 2000 jaar geleden aangelegd in het toenmalige Perzië. De naam voor die geurende tuinen, die ook veel schaduwrijke hoekjes en waterpartijen bevatten, was ‘pairidaeza’. Deze tuinen maakten zoveel indruk op Westerse bezoekers dat ze het woord ‘paradijs’ overnamen om een wonderlijk mooie en aangename omgeving te benoemen.
Praktisch werden geurige kruiden bij ons in de middeleeuwen gebruikt als strooikruiden op de vloer van woningen en stallen. Door eroverheen te lopen kwam de heerlijke geur van de kruiden in huis vrij. Later werden de geuren steeds geraffineerder toegepast. De geurige kruiden werden langs de randen van de wandelpaden aangeplant waar de lange rokken van de dames ertegen schuurden en de aroma's vrijmaakten.
Ook werden de gedroogde kruiden in kussentjes genaaid die overal in de woning, maar onder andere ook in de linnenkasten, werden verspreid of men legde het geurkruid in een open schaaltje als potpourri. Men merkte dat de geur kon geconcentreerd worden door de planten in olie te laten trekken, waardoor de geuroliën ontstonden.
Nog sterkere geuren werden verkregen door de kruiden te destilleren, waardoor men de etherische oliën (het aromatische bestanddeel van geurende planten) kon gebruiken voor het vervaardigen van parfums en allerhande cosmetische producten. Ook vandaag de dag nog worden etherische oliën uit geurende planten gedestilleerd (rozen, lavendel, eucalyptus...) om verwerkt te worden in parfums.
Keukenkruiden
Het eerste waar we aan denken als we het woordje kruiden horen, is vaak: het gebruik van planten die smaak en geur geven aan de gerechten. Het werkwoord ‘kruiden’ betekent letterlijk: een specerij aan een gerecht toevoegen, en specerijen zijn niets meer of minder dan gedroogde plantendelen die onze voorouders meebrachten uit toen nog moeilijk bereikbare en onbekende streken. Ooit waren dit ‘peperdure’ ingrediënten, waarvan sommige zelfs duurder waren dan goud.
In het zog van de vele succesvolle kookprogramma's op tv is het gebruik van (zelfgekweekte) verse kruiden wellicht de meest populaire toepassing van kruidenplanten in de 21e eeuw. De verkoop van jonge kruidenplantjes om te worden aangeplant in de tuin of balkonbakken is de laatste jaren enorm gestegen. Ook de verkoop van verse kruiden, potgekweekt en oogstklaar, heeft zijn plaats veroverd in de groenteafdeling van de supermarkten. Omdat zelfgekweekte kruiden toch echter altijd dat tikkeltje beter smaken, zetten we in de komende weken graag enkele tuinkruiden in het zonnetje en geven we tips over de teelt, de oogst, de bewaring en het gebruik ervan.
Geert Brantegem
