PlattelandPlus-project ‘WaterWijs': naar een veerkrachtiger watersysteem

Anno 2023 grijpen wanhopige boeren in Frankrijk terug naar eeuwenoude relikwieën om regen af te smeken. Hoe meer we talmen met het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen, des te extremer de droogte en overmatige regen zijn die op ons afkomt. Nu al ondervinden we problemen waar we niet op voorbereid zijn, aldus Wim Van Gils, adviseur waterbeleid bij de MINA-raad.

De voorbije eeuwen en decennia hebben wij het watersysteem gemanipuleerd om Vlaanderen te ontwikkelen op het vlak van bewoning, industrie, landbouw en recreatie. De klimaatverandering dwingt ons om deze aanpassingen te herbekijken en om met vallen en opstaan te leren hoe we het watersysteem veerkrachtig kunnen maken, zodat het snel herstelt na extreme droogte of neerslag.

De fundamenten liggen bij het zuinig omgaan met water, het beperken van de afstroom en het bevorderen van de infiltratie via bodemherstel en ontharding. Door in het landschap maximaal gebruik te maken van microdepressies die we kortstondig en landschapsdepressies die we iets langduriger onder water laten staan, geven we het water de kans om te infiltreren. Zo kan de grondwatertafel aanvullen.

Wim onderstreept de urgentie om tot actie over te gaan, en tegelijk het belang van een gebiedsgerichte aanpak. Elke situatie is specifiek, omwille van het terrein op zich en het huidige landgebruik. Het goede nieuws is dat er maatregelen mogelijk zijn waarbij ‘de kool en de geit worden gespaard’.

Spaarbekkens garanderen waterbeschikbaarheid

Het neerslagtekort is het verschil tussen de hoeveelheid regen die valt en de hoeveelheid water die planten verdampen tijdens het groeiseizoen. In de periode 2013-2022 is het neerslagtekort opgelopen tot 180 mm, zowat een verdubbeling ten opzichte van eerdere periodes. Water bijhouden om te irrigeren wordt een voorwaarde voor een gewasproductie zonder opbrengstverliezen.

Daarnaast staat de uitdaging om water dat van verharde oppervlakken afkomt, niet zomaar te laten wegstromen. Win-winprojecten worden mogelijk! In Sint-Truiden laat de rioolbeheerder een gedeelte van het afstromende hemelwater aftakken voor gebruik binnen de fruitteelt. Het debiet van de gemeentelijke waterafvoer kan dus omlaag, net als de kostprijs voor de samenleving. Tegelijk krijgt de fruitteler waterzekerheid binnen zijn bedrijfsvoering en kunnen de fruitbomen hun functie als natuurlijke airco blijven vervullen.

Lies Bamelis van United Experts ziet meer en meer soortgelijke projecten, waarbij waterbeheerders en bedrijven zoeken naar opportuniteiten in samenwerking met landbouwers. Uiteraard gaat zo’n project wel gepaard met een niet te onderschatten traject van overleg en afstemming.

Geen onnodig waterverlies dankzij regelbare peilsystemen

Overal in Vlaanderen liggen grachten, drainages en rioolbuizen, aangelegd om in een natter tijdperk water af te voeren. Met meer extreem droge zomers in aantocht, komt het erop aan om het water niet zomaar meer te laten wegstromen. Het is echter ook geen goed idee om deze afvoerkanalen te dichten, of om ze permanent vol te laten staan. Op die manier kunnen ze evenmin een functie als buffer vervullen. Bovendien is het van belang dat je als landbouwer in het voorjaar tijdig op een voldoend droge bodem de veldwerkzaamheden kan uitvoeren. Werken op een te natte bodem leidt tot verdichting en is absoluut nadelig voor de waterinfiltratie. Te laat aan de werkzaamheden kunnen beginnen, leidt tot een latere oogst. Het risico neemt toe dat deze in slechte omstandigheden plaatsvindt, alweer met ongewenste schade aan de bodem tot gevolg.

Een oplossing dient zich aan in de vorm van regelbare peilsystemen, waarbij je het water gecontroleerd vasthoudt en afvoert op de momenten dat dit noodzakelijk is. Een voorbeeld is het werken met regelbare stuwen, bijvoorbeeld een knijpstuw op de gracht. Komt het water op een zeker niveau, dan wordt het vertraagd afgevoerd. Is er sprake van overmatige neerslag en wordt het waterpeil ontoelaatbaar hoog, dan wordt het water versneld afgevoerd via de overstort. Eén stuw kan gemakkelijk tot 500 m³ buffer realiseren. Op zich is dat misschien niet zo betekenisvol, maar dat wordt het wel wanneer je op je grachtenstelsel een fijnmazig netwerk van stuwen plaatst.

Ook peilgestuurde drainage is een systeem van gecontroleerde waterafvoer, met een regelput tussen de drainage en de gracht. Peilgestuurde drainage is vooral geschikt op vlakke zandgronden die minder aanwezig zijn in Vlaams-Brabant. Wil je weten of deze systemen inpasbaar zijn op jouw bedrijf? Dan kan je terecht bij Maarten Raman of bij een van zijn collega’s bij Boerennatuur (www.boerennatuur.be).

Slim water bufferen in de vallei

Kan een aangepast beheer in de vallei een stad beschermen tegen overstromingen? Het bewijs wordt geleverd in de vallei van de Doode Bemde. Het uitgangspunt is erg eenvoudig, zo vertelde Piet De Becker van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO). In plaats van zoveel mogelijk water vast te houden op een zo klein mogelijke oppervlakte, maak je de oppervlakte waar het water gebufferd wordt zo groot mogelijk. Dit doe je door enkel te beschermen wat echt niet mag overstromen, en door de rest van het gebied als potentiële bufferruimte in te zetten. Zo hoef je geen dure wachtbekkens meer te bouwen. Tegelijk werk je toe naar een rustiger rivierverloop, om het debiet te verlagen waarmee het water de stad in komt.

Door de oevers van de Dijle niet meer te maaien en bomen te laten liggen in de rivier, wordt het water op een natuurlijk wijze geremd. Zelfs in de zomer van 2021 heeft het systeem stand gehouden, de stad Leuven is van een overstroming gespaard gebleven, hoewel het nipt was. Deze overstromingen moeten evenwel kortstondig zijn, met water van goede kwaliteit, om negatieve impact op de biodiversiteit te vermijden. Het belang van een goede waterkwaliteit kwam gedurende de avond nog een aantal keer aan bod.

Het heeft heel wat voeten in de aarde gehad – er is 20 jaar van overleg aan voorafgegaan – om deze aanpak in de praktijk te kunnen realiseren. Piet pleit, in tijden van calamiteiten, zoals de waterbom in 2021, voor meer aandacht voor systemen die bewezen hebben dat ze werken. Dat was een warme oproep aan moderator Ann De Bie.

Gebiedsgericht samenwerken: aan de slag!

Het is duidelijk: we moeten aan de slag en dat hebben veel landbouwers al begrepen. Dat zei ook Sarah Garré van het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO), die samen met Els Defillet van de Dienst Waterlopen aansloot voor het debat. Een duidelijk kader is hierbij van belang. Door onzekerheid werden er de afgelopen tijd volgens Lies Bamelis wel wat kansen gemist. De warrige Vlaamse Ruimtelijk Ordening maakt het er ook niet eenvoudiger op. Woning en industrie staan op verkeerde plaatsen, landbouw en natuur staan in mozaïek door elkaar. Er is heel veel afstemming nodig.

Els gaf toe dat de waterafvoer vanaf een verharding in het verleden ook al te gemakkelijk werd doorgeschoven naar de volgende. Op die manier zijn de overstromingsgebieden bovenstrooms buiten functie gezet. Het automatisch idee van ‘recht op afvoer van regenwater’ moet eruit. Infiltratie en hergebruik moeten beter.

Of landbouwers hun teelten kunnen aanpassen aan het peil, wou moderator Ann De Bie nog weten. Sarah gaf aan dat dit niet voor de hand ligt. Achter onze teelten zit een hele keten van vermarkting en verwerking. Ruimte voor nieuwe teelten moet uit de markt komen, het opbouwen van een nieuwe keten en logistiek is een proces van lange adem.

Vanuit het publiek kwam de vraag of landbouwers dan moeten verplicht worden om (technische) ingrepen te doen? Een slecht idee, volgens het panel. Landbouw wordt nu al gekenmerkt door een overdaad aan algemene regels die vaak slecht fitten. Het is beter om te zoeken naar maatregelen die oplossingen aanbrengen zonder dat ze de landbouwbedrijfsvoering al te zeer bemoeilijken. De krachten bundelen dus, en in een open geest praten met elkaar. Als we gebiedsgericht samenwerken, maken we de beste kans. Laten we er snel werk van maken!

Mieke Vandermersch (Praktijkpunt Landbouw Vlaams-Brabant)